Το τρένο έρχεται!

Ένας εισβολέας ταράζει την ήσυχη ατμόσφαιρα του Cranford, του χωριού στο ομώνυμο έργο της Ελίζαμπεθ Γκάσκελ (Elisabeth Gaskell), και δεν εννοώ τον κάπως εκκεντρικό λοχαγό Μπράουν. Το έργο της Γκάσκελ, που αποτυπώνει την αγωνία των κατοίκων του χωριού να διατηρήσουν τις παραδοσιακές αξίες μπρος στην απειλή του εκσυγχρονισμού που φέρνει το τρένο, άρχισε να εκδίδεται σε συνέχειες στο περιοδικό του Κάρολου Ντίκενς Household Words το 1851. Στη Μεγάλη Βρετανία το τρένο ήδη μετρούσε δύο δεκαετίες ζωής με μικρό αλλά ολοένα αυξανόμενο δίκτυο. Το 1851 ήταν επίσης σημαδιακή χρονιά, καθώς τότε εγκαινιάστηκε η μακρά παράδοση των μεγάλων Διεθνών Εκθέσεων πολιτισμού και τεχνολογικών επιτευγμάτων με γνωστότερη, ίσως, αυτή των Παρισίων του 1900.

Για τον σιδηρόδρομο και την επανάσταση που έφερε στον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τις έννοιες του τόπου και του χρόνου (π.χ. εκμηδένιση των αποστάσεων, οργάνωση της ζωής μας σε σχέση με το δρομολόγιο, την εξάρτησή μας από το ρολόι) έχουν γραφτεί πολλά, ευφυή και εύγλωττα. Στην παρούσα ανάρτηση θα αρκεστούμε να ρίξουμε μια φευγαλέα ματιά σε δύο παραθαλάσσια μέρη μεγαλοαστικής ατμόσφαιρας που αναπτύχθηκαν ταυτόχρονα (και) με τη συνδρομή του τρένου: το Monte Carlo και το Νέο Φάληρο.

Αν η συνύπαρξη αυτή ξενίζει, για όσους από εμάς έχουν στο νου τους σημερινούς ανισόπεδους κόμβους του Νέου Φαλήρου, σπεύδω να σημειώσω: οπωσδήποτε η λουτρόπολη του Νέου Φαλήρου δεν ανταγωνίστηκε ποτέ την πρωτεύουσα του πριγκιπάτου, ούτε στην αίγλη ούτε σε μεγέθη διεθνούς επισκεψιμότητας. Για την αθηναϊκή μεγαλοαστική τάξη, όμως, της τελευταίας δεκαετίας του 19ου αιώνα και των πρώτων δύο του 20ού η λουτρόπολη αυτή έγινε ο απόλυτος θερινός πόλος έλξης και κοσμικής ζωής, σε περιβάλλον ευρωπαϊκό. Άλλωστε, όπως προείπα, ο σκοπός της ανάρτησης δεν είναι η σύγκριση αλλά η ανάδειξη του ρόλου του σιδηροδρόμου -και των μέσων σταθερής τροχιάς γενικότερα- στην ανάπτυξη μιας περιοχής.

Νέο Φάληρο, 1915 περίπου. Σε δεύτερο πλάνο το ξενοδοχείο Ακταίον. (ΦΑ. 2Ε10.031)

Νικόλαος Μακκάς. Monte Carlo, το Casino, 1905. Αρχείο Νικολάου Μακκά (γυάλινο αρνητικό, ΦΑ. 04.16.4.102).

Το πριγκιπάτο του Μονακό, αυτό το μικροσκοπικό κρατίδιο στο νοτιοανατολικό άκρο της Γαλλίας, έχει μακραίωνη ιστορία. Αρχίζει όμως να γίνεται "επίκαιρο" και να περιλαμβάνεται στους τόπους αναψυχής των ευκατάστατων ταξιδιωτών από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, με την ανάληψη της ηγεμονίας του από τον Κάρολο Γ΄ της δυναστείας των Γκριμάλντι. Νέος ηγεμόνας το 1856, ο Κάρολος βρέθηκε αντιμέτωπος με τη χρεωκοπία καθώς το πριγκιπάτο είχε απωλέσει τη Menton και τη Roquebrune, τις δύο πόλεις που παρείχαν το σύνολο σχεδόν των εισοδημάτων του πριγκιπάτου από την παραγωγή και το εμπόριο εσπεριδοειδών και ελιάς. Αναζητώντας άλλη πηγή εσόδων, ο Κάρολος εκχώρησε σε δύο γάλλους επιχειρηματίες την άδεια για την κατασκευή θαλάσσιων θεραπευτικών λουτρών και -κυρίως- ενός καζίνο. Να σημειώσουμε εδώ ότι τα τυχερά παιχνίδια (και τα καζίνο) ήταν απαγορευμένα στη Γαλλία. Το πρώτο καζίνο του Μονακό χτίστηκε στην πρωτεύουσά του, το Μόντε Κάρλο, και εγκαινιάστηκε το 1862 χωρίς όμως μεγάλη επιτυχία γιατί η πρόσβαση στο θέρετρο ήταν  δύσκολη. Το θέμα λύθηκε με την άφιξη του σιδηρόδρομου το 1868.

Νικόλαος Μακκάς. Σιδηροδρομικός σταθμός του Μονακό, Απρίλιος 1905. Αμαξοστοιχία φορτωμένη με σκάφη που προορίζονται για την έκθεση αυτοκινούμενων σκαφών. Αρχείο Νικολάου Μακκά (ΦΑ. L143.206).

Ο Κάρολος προώθησε την αναμόρφωση του πριγκιπάτου σε πολυτελή προορισμό αναψυχής και το Μόντε Κάρλο απέκτησε υπερπολυτελή ξενοδοχεία και όπερα. Χάρη στο σιδηρόδρομο οι παραθεριστές συνέρρεαν με εύκολο και άνετο τρόπο. Η τομή αυτή στη συγκοινωνιακή σύνδεση έκανε εφικτή και την πραγματοποίηση δραστηριοτήτων μεγάλης έκτασης, όπως η έκθεση σκαφών αναψυχής του 1905, που τράβηξε το ενδιαφέρον των παραθεριστών και προφανώς στηρίχτηκε από το διάδοχο του Καρόλου και δεινό ωκεανογράφο ηγεμόνα του Μονακό, τον Αλβέρτο Α΄. 

Νικόλαος Μακκάς. Μονακό. Τα εγκαίνια της έκθεσης αυτοκινούμενων σκαφών του Μονακό, Απρίλιος 1905.
(ΦΑ. L143.218).

Το πριγκιπάτο συνεχίζει την λίγο-πολύ γαλήνια πορεία του στο ρόλο του θερέτρου μέχρι και τις ημέρες μας. Ας στραφούμε τώρα στο Νέο Φάληρο.

Νέο Φάληρο, 1885-1890. Αριστερά το ξενοδοχείο του σταθμού (Grand Hôtel de Phalère), η μεταλλική επιθαλάσσια εξέδρα και τα λουτρά. Στο βάθος στη δεξιά πλευρά διακρίνεται η Ακρόπολη. (φωτομηχανική εκτύπωση από λήψη -εικάζουμε- των αδελφών Ρωμαΐδη, ΦΑ. 2Ε11.231)

Νέο Φάληρο, 1905 περίπου. Δεξιά το ξενοδοχείο Ακταίον. Αριστερά, σε δεύτερο πλάνο, το εργοστάσιο και οι καμινάδες του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού (ΑΗΣ) Νέου Φαλήρου, ο οποίος από το 1906 ηλεκτροδότησε -εκτός από την πρωτεύουσα και τις βιομηχανίες- και το σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιώς (Επιχρωματισμένη καρτ-ποστάλ. ΦΑ. CPATT1.022).

Η λουτρόπολη του Νέου Φαλήρου δημιουργήθηκε στην αμμουδιά του Φαληρικού Κόλπου, δίπλα στον Πειραιά. Όπως μας πληροφορεί ο Κώστας Μπίρης, η προσπάθεια για την ανάδειξη της περιοχής σε θέρετρο ξεκίνησε από την ίδια την εταιρεία που διαχειριζόταν τη γραμμή του σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς, τη Βιομηχανική Τράπεζα. Η εταιρεία επεδίωκε να καταστήσει την εκμετάλλευση της γραμμής επικερδή κι έτσι στράφηκε σε κάποιες επενδύσεις που θα ωθούσαν τον κόσμο να επισκεφτεί τη θάλασσα - εννοείται χρησιμοποιώντας το σιδηρόδρομο. Δημιούργησε, λοιπόν, μια διακλάδωση της γραμμής προς το Φάληρο και χρηματοδότησε κάποιες πρόχειρες εγκαταστάσεις εστίασης και λουτρών. Η προσπάθεια δεν ευδοκίμησε και η διαχείριση της γραμμής πέρασε τελικά  το 1880 στην Εταιρεία Σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς. Εκείνη, τολμηρότερη, προχώρησε για τον ίδιο σκοπό σε γενναίες επενδύσεις, δηλαδή την κατασκευή του Μεγάλου Ξενοδοχείου (Grand Hôtel de Phalère) μ' εστιατόριο που διηύθυνε η οικογένεια Τσελεμεντέ κι αίθουσα χορού, της μεταλλικής εξέδρας και των λουτρών - γυναικείων και ανδρικών. Το εγχείρημα στέφθηκε μ' επιτυχία και η ραγδαία ανάπτυξη της περιοχής ήταν πλέον γεγονός. Στα πρώτα χρόνια του 20ού, την ακτή κοσμεί το εντυπωσιακό ξενοδοχείο Ακταίον.

Νέο Φάληρο. Τα λουτρά και στο βάθος το ξενοδοχείο Ακταίον. Λήψη από τη θάλασσα ή την εξέδρα. Στο βάθος, οι καμινάδες του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού Νέου  Φαλήρου. (ΦΑ. L106.001).

Το Νέο Φάληρο με το Ακταίον, το θέατρο που παρουσίαζε ελληνική και ξένη οπερέττα, τη διαβόητη Ταραντέλλα (περίπτερο μουσικής μπροστά από το Μεγάλο Ξενοδοχείο), τα λουτρά και το Ναυτικό Όμιλο (ΝΟΝΦ) έγινε σημείο αναφοράς και -σχεδόν υποχρεωτικής- προσέλευσης για την καλή κοινωνία.

Νέο Φάληρο, τέλη δεκαετίας 1920 .Το περίπτερο του Ναυτικού Ομίλου Νέου Φαλήρου. Δεξιά το θέατρο. (γυάλινο αρνητικό, ΦΑ. 06.04.148)

Το 1900 εξυπηρετείται ήδη και από τον ατμοτροχιόδρομο, ο οποίος μετατρέπεται το 1904 σε ηλεκτροκίνητο. Όπως μας πληροφορεί το Εγχειρίδιο των Ταξιδιωτών του οίκου Murray's η αφετηρία του βρισκόταν μπροστά στο κτίριο της Ακαδημίας επί της οδού Πανεπιστημίου (εκδοτήριο εισιτηρίων έξω από το Οφθαλμιατρείο) και στάσεις στην Πλατεία Συντάγματος (Πλατεία Ανακτόρων), την Αγγλικανική Εκκλησία, το Στρατιωτικό Νοσοκομείο, την Καλλιθέα για να φτάσει σε σταθμό διακλάδωσης για το Παλαιό και το Νέο Φάληρο.

Νικόλαος Μακκάς. Σταθμός τραμ Νέου Φαλήρου, 8 Μαρτίου 1909. Οικογενειακή εκδρομή. Στο κέντρο η μικρή Ειρήνη Μακκά δίπλα στον παππού της Γρηγόριο Ζλάτανο (δεξιά). Στο βάθος το ξενοδοχείο Ακταίον. Αρχείο Νικολάου Μακκά (γυάλινο αρνητικό. ΦΑ. 04.16.1.275)

Η αίγλη του Νέου Φαλήρου δυστυχώς δεν κράτησε πολύ και μέχρι τα τέλη του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου το θέρετρο πέρασε σε φάση παρακμής. Κύρια αιτία στάθηκε η μόλυνση της θάλασσας από τα διάφορα εργοστάσια, τα λύματα των οποίων εξέβαλαν στον Κηφισό κι από εκεί στο Φαληρικό Όρμο. Το Ακταίον και το θέατρο κατεδαφίστηκαν, το περίπτερο του Ναυτικού Ομίλου κάηκε, η όψη της παραλίας άλλαξε εντελώς και το τραμ εξαφανίστηκε για ν' αναστηθεί -μόνο αυτό- εσχάτως.

Οι μόδες παρέρχονται, το τοπίο αλλάζει μα ο σιδηρόδρομος και τα μέσα σταθερής τροχιάς έχουν βρει μια θέση στη ζωή μας. Σταθερή.


Ματθίλδη Πυρλή
Φωτογραφικό Αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ

Ανάγνωση σχετικά με το σιδηρόδρομο:
Tony Judt, Η δόξα των σιδηροδρόμων. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2013, σειρά minima 2.
Ντοκυμαντέρ σχετικά με το Monaco εδώ